April 2011

Deze column van Hans Venhuizen is opgenomen in de publicatie Forum Stedelijke regio’s. Over informele planning op een regionale schaal.

Bij de combinatie van de woorden cultuur en ruimte zult u niet in eerste instantie denken aan de bedrijfscultuur die heerst op de burelen waar ruimtelijke plannen worden gemaakt. Waarschijnlijker is dat het begrip cultuur bij u prettige gedachten aan theater, mode, design en beeldende kunst oproept. Gecombineerd met ruimte denkt u wellicht aan tot de verbeelding sprekende architectuur, verfraaiende kunstwerken die plekken uniek maken of zelfs aan locatietheater dat bewoners en plannenmakers bewust maakt van de gevoelde kwaliteiten van een plek. In deze rol wordt cultuur doorgaans zeer gewaardeerd en door velen als een uiterst belangrijke bijzaak beschouwd. Maar naast verfraaier en bewustmaker in het kielzog, maar vaker nog in de marge van ruimtelijke veranderingen, groeit cultuur inmiddels zélf uit tot een economische factor die hooggespannen verwachtingen veroorzaakt. Van Rijk tot Wijk worden ruimtelijke plannen geschreven waarin de cultuur de hoofdrol speelt bij de gewenste ruimtelijke update. Vaak staan hierbij in onbruik geraakte fabrieken centraal die worden heringericht om kunstenaars en andere creatieven te huisvesten. Daarbij gaat het meestal niet in de eerste plaats om het huisvesten van de creatieven zelf maar meer om de ‘cappuccino-cultuur’ die een dergelijke broedplaats van creativiteit nog wel eens weet te veroorzaken. Sinds Richard Florida het begrip ‘creatieve klasse’ heeft gemunt, weten we dat juist deze espressovariant met opgeschuimde melk als een economische magneet kan werken voor het vestigingsklimaat in een stad.

Op een steenworp van Nederland ligt een gebied waar het wemelt van de in onbruik geraakte fabrieken én dat dringend op zoek is naar nieuwe economische magneten. Het Duitse Ruhrgebied pakte de culturele impuls voor de ruimtelijke veranderingen dan ook serieus aan door het benoemen van Wandel durch Kultur als hoofdmotto voor haar Europese Culturele Hoofdstad programma in 2010. Onder andere door het oprichten van zogenaamde Kreativquartiere in door de industrie verlaten gebouwen wordt de creative class veel ruimte geboden. Een breed scala aan projecten wordt geïnitieerd, sommigen relatief onzichtbaar maar anderen met juist een zogenaamd Leuchtturm karakter. Een bijna letterlijke Leuchtturm is het gebouw van de voormalige bierbrouwerij Dortmunder Union. Met zijn dominante U op het dak al decennia een ankerpunt in Dortmund. Na vertrek van de brouwerij is deze U-Turm inmiddels volledig gestript en verbouwd tot museum en Zentrum für Kreativität. De dominante U op het dak is zo ongeveer het enige dat nog herinnert aan haar verleden. En zelfs de zichtbaarheid daarvan wordt bedreigd. Vooruitlopend op de gewenste economische motorfunctie van het creative centrum wordt het karakteristieke gebouw namelijk volledig omringd door nieuw gebouwde kantoren voor creatieve accountants en verzekeringsmaatschappijen.

Zo’n 50 kilometer ten westen van Dortmund, in Duisburg Marxloh, is volstrekt spontaan een Kreativquartier ontstaan dat in groot contrast staat met de verwachtingszwangere Dortmunder U-Turm. Marxloh staat bekend als het al bijna afgeschreven woongebied tussen nog volop functionerende staalfabrieken. Sinds de jaren zeventig groeien de werkeloosheid en de woningleegstand er gestaag. Verschillende investeringsprogramma’s, waarmee bijvoorbeeld de overlastzones tussen de fabrieken en de woonwijk tot parken werden omgevormd, hebben niet direct een grote Aufschwung kunnen veroorzaken. Totdat, nog geen tien jaar geleden, hier een Turkse ondernemer, naast zijn bazaar-achtige spullen, begon met het aanbieden van bijzondere bruidsmode. Het bleek een gat in de markt te zijn voor toekomstige Turkse bruiden en bruidegoms die voor de aankleding van hun huwelijk, met vaak wel meer dan 1000 gasten, voorheen zelfs bereid waren om daarvoor helemaal naar Istanbul te vliegen. Het succes van de eerste bruidswinkel werkte aanstekelijk waardoor in de laatste jaren de sleetse winkelstraat van Marxloh spontaan is opgebloeid tot dé winkelstraat voor bruidsmode met klandizie uit alle culturele groepen en tot ver in Nederland en België. Inmiddels meer dan 30 bruidsmodezaken, geflankeerd door kapsalons, juweliers en restaurants zorgen er voor een stevige economische opleving. Door Made in Marxloh, een initiatief van een lokaal mediacollectief, wordt deze afgeschreven winkelstraat die zich ontpot heeft tot een zogenaamde Brautmeile ook wel De meest romantische straat van Europa genoemd.

Voor het ontstaan van deze romantische straat is geen organisatie opgericht, geen glossy brochure gedrukt en geen subsidie verstrekt. Aanvankelijk louter veroorzaakt door het succesvol handelen van een aantal Turkse ondernemers is deze Brautmeile inmiddels als economische factor erkend en wordt ook door de gemeente als een bijzondere kwaliteit van haar stad naar voren geschoven. De bruidsmode en alles eromheen, blijkt booming bussiness die zich nog steeds verder uitbreidt. Er is immers nog ruimte genoeg in de wijk. Als Made in Marxloh heeft de wijk zich voor het eerst collectief gepresenteerd op de op 18 juli 2010 afgesloten snelweg A40 die dwars door het Ruhrgebied loopt.

Waar rondom de U Turm vooruitlopend op het succes al meteen de gewenste economische spin-off met nieuwe kantoorgebouwen wordt gefaciliteerd en in glossy brochures wordt gevierd, kent de Brautmeile in Marxloh geen centrale ambitieuze organisatie maar juist vele individuele actoren die allen direct of indirect binnen de huwelijkscultuur actief zijn. De opwindende onvoorspelbaarheid van de ontwikkelingen in Marxloh vragen niet om een plan met afrekenbare targets, maar om een behoedzaam begeleiden van de ingezette verandering. En misschien vraagt juist dat zorgvuldige niet-handelen wel om de grootste cultuurverandering op de burelen waar ruimtelijke plannen worden gemaakt.

Hans Venhuizen

Stedelijke regio's. Over informele planning op een regionale schaal.